آنچه در پی می‌خوانید نگاهی به سند دعای تحویل سال در متون دینی است که ضمن تبریک فرارسیدن سال نو از سوی سرویس علمی فرهنگی مرکز خبر حوزه تقدیم می‌شود.

در كتاب‌هاي مشهور ادعيه همچون «اقبال الا‌عمال» سيد‌ابن‌طاووس و «مصباح المتهجد» شيخ طوسي اشاره‌‌اي به دعاي تحويل سال نگرديده و اين نشان مي‌دهد چه در منابع اهل سنت و چه در منابع تشيع، سند روايي مورد اعتماد براي آن موجود نيست. اما علامه محمد باقر مجلسي(1037-111ه.ق) در كتاب «زادالمعاد» در خصوص اين دعا گزارش مي‌كند كه در كتب غير مشهوره؛ روايت كرده‌اند كه در وقت تحويل سال اين دعا را بسيار بخوانيد: يا مقلب‌القلوب والابصار يا مدبر الليل والنهار يا محول الحول و الاحوال حول حالنا الي احسن الحال، بعضی ذکر کرده‌اند، این دعا  366 مرتبه گفته شود. بنابراين با توجه به اين گزارش، دعاي تحويل سال در دوره صفويه مرسوم و معمول بوده است.

در هر حال جدای از اين كه دعاي تحويل سال تا پيش از دوره صفويه چگونه بوده و اين دعا در كدام يك از مآخذ حديثي نقل شده است، نفس دعا يا قرائت قرآن يا حتي نمازگزاردن، هنگام تحويل سال نشان از اسلامي شدن نوروز دارد. حتي بعضي‌ها معتقدند عبارات دعاي تحويل سال برگرفته از عبارات قرآني يا احاديث و رواياتي است كه در معتبرترين مآخذ شيعي نظير «التهذيب» شيخ طوسي نقل شده است.

بنا بر نقل علامه مجلسی، این دعا در بعضی کتب چنین آمده است: «یا محول الحول و الاحوال، حول حالنا الی احسن الحال.» و در روایت دیگر: «یا مقلب القلوب والابصار یا مدبر الیل و النهار یا محول الحول و الاحوال ، حول حالنا الی احسن الحال.» ذکر شده است.

در این گزارش مجلسی تصریح دارد این دعا در «کتاب های غیر مشهور» ثبت و ضبط شده است، اما در کتب اربعه شیعه و کتاب های مشهور ادعیه نیامده است.

اگر چه بیشتر ترکیبات این دعا در قرآن سابقه ندارد و تنها شباهت هایی دیده می شود. ولی در متون معتبر عربی و کتب دینی، بعضی از این عبارت ها و مشابه آن ها آمده است که به ذکر چند مورد از آن ها بسنده می کنیم.

عبارت «مقلب القلوب و الابصار» با این مفهوم در قرآن سابقه ندارد و منظور از عبارت « ... یوما تتقلب فیه القلوب و الابصار » نیز که یک بار در قرآن سوره نور آیه 37 آمده ، منظور روز قیامت است و ارتباط مستقیمی به تحویل سال ندارد؛ البته در بعضی متون دینی دگرگونی طبیعت در فصول سال و زنده شدن طبیعت را به قیامت تشبیه کرده اند.

 عبارت «یا مقلب القلوب و الابصار» در برخی احادیث که در مورد اذکار نوافل است آمده است، از جمله در کتاب إعلام الورى بأعلام الهدی شیخ طبرسی ، ص 432، با عبارت «يَا مُقَلِّبَ الْقُلُوبِ وَ الْأَبْصَارِ ثَبِّتْ قَلْبِي عَلَى دِينِک.» و نیز در مصباح المتهجد شیخ طوسی، ص 132. در روایتی که مرحوم صدوق در « کمال الدین » ص 353 از قول امام صادق علیه السلام آورده است .

سید بن طاووس نیز عبارتی دارند در کتاب « اقبال الاعمال » ج1 ص 294 : «فمنها ما وجدناها في كتب أصحابنا رحمهم الله العتيقة ، وقد سقط منها أدعية ليال ، وهو دعاء الليلة الخامسة عشر : سبحان مقلب القلوب والأبصار ، سبحان مقلب الليل والنهار».

عبارت « مدبر اللیل و النهار» نیز به این صورت و مفهوم در قرآن نیامده و عبارت قرآنی « یقدر اللیل و النهار» از سوره مزمل آیه 20 ، به این عبارت « مدبر اللیل و النهار » شباهت دارد.

برخی احتمال می دهند، دعای تحویل سال از دوران صفوی با استفاده از ترکیبات عربی و یا الگو برداری از آن ها ساخته و پرداخته شده است. ولی این احتمال ضعیف است، چرا که این دعا در کتب قبل از مرحوم علامه مجلسی (یعنی قبل از صفوی) نیز بوده است . و لو اینکه آن کتب الآن در دسترس نیستند، ولی به لحاظ زمانی متقدم بر دوران صفویه بوده اند.

اگر چه صد در صد نمی توانیم، این دعا را به معصومین استناد دهیم، ولی محتوای آن هیچ منافاتی با معارف اهل بیت (ع) ندارد. البته قبول داریم که هر دعایی را نمی توان قبول کرد. در روایات هم آمده است، اهل بیت (ع) راهکاری برای شیعیان نشان می دادند تا آنها خودسرانه برخی ادعیه را نخوانند!

در بررسی ادعیه ای که در کتب روایی آمده است و شاید از لحاظ سند به ظاهر ضعیف هستند، قاعده ای به نام «تسامح ادله» در میان فقها می باشد و بسیاری از فقها، ادعیه ای را که مضامین والا دارند و با روایات و عقاید شیعه قابل اثبات هستند،  بر اساس همین قاعده ، تصحیح می نمایند!

عمده در اين دعا، مضمون دعايي آن است كه منافاتي با تعاليم ديني ندارد، بلكه كاملا هم نيكوست، البته بحث سندي جاي خود را دارد. دعاهاي ديگري از اين دست داريم كه سند محكمي براي آنها ذكر نشده، اما به سبب مضامين عاليه اي كه دارند مورد تاييد علماي دين قرار گرفته اند، همانند مناجات شعبانيه كه مرحوم امام خميني سفارش زيادي بر خواندن آن دارند. در مورد دعای تحویل سال هم شاهد هستيم كه هیچ یک از علما مخالفتی با آن نکرده و مقام معظم رهبري و امام خمینی‌(ره) در پيامهاي نوروزي همواره آنرا مي خواندند كه اين كار تاييد بر صحت محتوایی اين دعا مي باشد.

تهیه و تنظیم: علی حاجی